1992-ci il fevralin 25-den 26-na kechen gece ermeni silahli desteleri SSRI dovrunde Xankendi (Stepanakert) sheherinde yerleshdirilmish 366-ci motoatici alayinin zirehli texnikasi ve herbi heyetinin komekliyi ile Xocali sheherini zebt etdiler. Hucumdan evvel, fevralin 25-i axsham chagindan sheher toplardan ve agir zirehli texnikadan shiddetli ateshe tutulmaga bashlamishdir. Neticede sheherde yanginlar bash vermish ve fevralin 26-i seher saat 5 radelerinde sheher tam alova burunmushdur. Bele bir veziyyetde, ermeni ehatesinde olan sheherde qalmish teqriben 2500 nefer ehali yaxinliqdaki azerbaycanlilar meskunlashmish Agdam rayonunun merkezine chatmaq umidi ile sheheri terk etmeye mecbur olmushdur. Ancaq bu niyyet bash tutmadi. SHeheri yerle yeksan etmish ermeni silahli desteleri ve motoatici alayin herbichileri dinc ehaliye divan tutdular. Bu qirginin neticesinde 613 nefer helak olmushdur, onlardan: ushaqlar - 63 nefer; qadinlar - 106 nefer; qocalar - 70 nefer 8 aile tamamile mehv edilmishdir; 25 ushaq her iki valideyninin itirmishdir; 130 ushaq valideynlerinden birini itirmishdir; 487 nefer yaralanmishdir, onlardan: ushaqlar - 76 nefer; 1275 nefer esir goturulmushdur: 150 nefer Эtkin dushmushdur: Dovletin ve ehalinin emlakina 01.04.1992-ci il tarixine olan qiymetlerle 5 mld.rub deyerinde ziyan vurulmushdur: Bu reqemler Ermenistan SSR-in desteyi ve SSRЭ rehberliyinin sehlenkarligi ile 1988-ci ilde bashlamish ve Azerbaycan SSR-in terkib hissesi olan Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinin Ermenistana birleshdirilmesi iddiasinin gerchekleshdirilmesi esasinda yaranmish Ermenistan-Azerbaycan, Dagliq Qarabag munaqishesinin en dehshetli, qanli faciesinden xeber verir. Xocali - esas hedef Ermeni silahli destelerinin Xocaliya hucumunu sheherin cografi movqeyi shertlendirirdi. 7000 ehalisi olan Xocali Xankendinden 10 km cenub-sherqde, Qarabag daginin sisilesinde ve Agdam-SHusha, Esgeran-Xankendi yollarinin ustunde yerleshir. Qarabagdaki yegane aeroport da Xocalidadir. Xocali ehalinin tarixen meskunlashdigi yerdir ve qedim tarixi adibeler indiye qeder qalmaqdadir. Xocalinin yaxinliginda bizim e.e. XIV-VII esrlere aid edilen Xocali-Gedebey medeniyyetinin abideleri yerleshir. Burada son burunc ve ilkin demir dovrlerine aid edilen defn abideleri - dash qutular, kurqanlar ve nekroloqlar tapilmishdir. Hemchinin burada arxitertur abideler - dairevi qebr (1356-1357-ci iller) ve mabzoley (XIV esr) vardir. Arxeoloji qazintilar zamani muxtelif nov dash, burunc, sumuk bezek eshyalari, gilden ev eshyalari ve s. tapilmishdir. Tapilmish muncuq denelerinden birinde Assuriya shahi Adadnerarinin (bizim e.e. 807-788-ci iller) adi yazilmishdir. Ehali esasen uzumchuluk, heyvandarliq,arichiliq ve ekinchilikle meshgul olmushdur. SHeherde toxuculuq fabriki, 2 orta mekteb ve 2 natamam orta mekteb var idi. Son illerde bash vermish hadiselerle elaqedar olaraq Ferqaneden (Ozbekistan) qachqin dushmush 54 mehseti-turku ailesi, hemchinin Ermenistandan ve Xankendinden qovulmush azerbaycanlilarin bezileri sheherde meskunlashmishdilar. Sonralar ermeni terefi etiraf etmishdir ki, ermeni silahli destelerinin ilk esas vezifesi Xocali platsdarminin mehv edilmesi, bu menteqeden kechen Eskeran-Xankendi yolunun boshaldilmasi, azerbaycanlilarin nezaretinde olan aeroportun ele kechirilmesi idi. "Xocali platsdarminin mehv edilmesi" sozlerine diqqet yetirin. Эndi soylenilen bu ifade ermeniler terefinden toredilmish qanli qirginin, kutlevi suretde ushaqlarin, qadinlarin, qocalarin mehv edilmesinin sebebini aydin gosterir. Facienin xronikasi Xocali 1991-ci ilin oktyabrindan blokadada idi. Oktyabrin 30-da avtomobil elaqesi kechilmish ve yegane neqliyyat vasitesi vertolyot qalmishdi. Xocaliya sonuncu vertolyot 1992-ci il yanvarin 28-de gelmishdi. SHusha sheherinin semasinda mulki vertolyotun vurulmasi ve neticede 40 neferin helakindan sonra ise bu elaqe de kesilmishdi. Yanvarin 2-den shehere elektrik verilmirdi. SHeher ancaq ehalinin qehremanligi ve mudafiechilerin cesurlugu sayesinde yashayir ve mudafie olunurdu. SHeherin mudafiesi esasen atici silahlarla silahlanmish yerli ozunumudafie destesi, milis ve Milli Ordunun doyushchulerinden teshkil olunmushdu. Fevralin ikinci yarisindan bashlayaraq Xocali ermeni silahli destelerinin muhasiresine alinmishdi ve her gun toplardan, agir texnikadan ateshlere, ermeni destelerinin hemlelerine meruz qalirdi. Xocaliya hucuma hazirliq fevralin 25-de axsham 366-ci alayin herbi texnikasinin doyush movqelerine chixmasi ile bashlanilmishdi. SHehere hucum toplardan, tanklardan, "Alazan" tipli zenit toplardan 2 saatliq ateshden sonra bashlandi. Xocaliya uch istiqametden hucum aparildigindan ehali Esgeran istiqametinde qachmaga mecbur olmushdu. Tezlikle aydin olmushdur ki, bu mekrli hiyle imish. Naxchevanik kendi yaxinliginda ehalinin qargisi ermeni silahli desteleri terefinden kesilmish ve onlar gulleborana tutulmushlar. Qarli ashirimlarda ve meshelerde zeiflemish, taqetden dushmush insanlarin chox hissesi mehz Esgeran-Naxchevanik duzunde ermeni silahli desteleri terefinden xususi qeddarliqla mehv edilmishdir. Bu hadiseler regiona Эran Эslam Respublikasinin xarici ishler naziri Eli Ekber Vilayetinin vasitechilik missiyasi ile seferi gunlerine tesaduf etmishdir. O, fevralin 25-de Azerbaycanin hakimiyyet rehberleri ile gorushmush ve fevralin 27-de Qarabaga, sonra ise Ermenistana sefer planlashdirirdi. bununla elaqedar olaraq tereflerin raziligi ile fevralin 27-den martin 1-dek uchgunluk ateshkes elan edilmishdi. Ermeniler ona mehel qoymadilar ve vedlerine xilaf chixdilar. Oxshar veziyyet fevralin 12-de Avropada Tehlukesizlik ve Emekdashliq SHurasinin missiyasinin veziyyetle tanishliq ve munaqishenin tenzimlenmesi meselerinin tehlili meqsedile Qarabaga geldiyi zaman da bash vermishdi. Missiyya sonra Yerevana ve Bakiya sefer etmeli idi. Mehz fevralin 12-de ermeni silahli desteleri terefinden SHushanin Malibeyli ve Qushchular kendleri qaret edilmish ve yandirilmishdir, tekce Malibeylide 50 nefer oldurulmush, yaralnmish ve esir goturulmushdur. Hemin gunlerde Azerbaycan quvveleri Xocali sakinlerinin komeyine chata bilmedi, hetta meyidlerin goturulmesi bele mumkun olmadi. Bu zaman ise ermeniler vertolyotlarla, ag geyimli xususi qruplarla meshelerde gishlenmish insanlarin axtarishini aparir, ashkar edilenleri esir goturur, ishgencelere meruz qoyurdular. Fevralin 28-de terkibinde yerli jurnalistlerde olan qrup 2 vertolyotla azerbaycanlilarin helak olduqlari yere chata bildiler. Gordukleri menzere hamini dehshete getirdi - duzenlik cesedlerle dolu idi. Эkinci vertolyotun havadan muhafizesine baxmayaraq, ermeniler guclu ateshi altinda ancaq 4 meyidi goturmek mumkun oldu. Martin 1-de yerli ve xarici jurnalistlerin ishtiraki ile hadise yerinde daha da dehshetli veziyyet mushahide olunmushdur. Meyidlerin skalplarinin goturulmesi, qulaqlarinin ve diger orqanlarinin kesilmesi, gozlerin chixardilmasi, etraflarin resilmesi, choxsayli bichaq ve gulle yaralari, agir texnika ile ezilmeler, yandirilma hallari ashkar edilmishdir. Bu vehshilikler haqqinda xarici metbuatin yazdiqlarindan: Krua l"Eveneman jurnali (Paris), 25 fevral 1992-ci il: Ermeniler Xocaliya hucum etmishler. Butun dunya eybecer hala salinmish meyidlerin shahidi oldu. Azerbaycanlilar minleler olenler barede xeber verirler. Sandi Tayms qezeti (London), 1 mart 1992-ci il: Ermeni esgerleri minlerle aileni mehv etmishler. Faynenshl Tayms qezeti (London), 9 mart 1992-ci il: Ermeniler Agdama teref geden desteni gullelemishler. Azerbaycanlilar 1200-e qeder cesed saymishlar. Livanli kinooperator tesdiq etmishdir ki, onun olkesinin varli dashnak icmasi Qarabaga silah ve adam gonderir. Tayms qezeti (London), 4 mart 1992-ci il: CHoxlari eybecer hala salinmishdir, korpe qizin ancaq bashi qalmishdir. Эzvestiya (Moskva), 4 mart 1992-ci il: Videokamera qulaqlari kesilmish ushaqlari gosterdi. Bir qadinin sifetinin yarisi kesilmishdir. Kishilerin skalplari goturulmushdur. Faynenshl Tayms qezeti (London), 14 mart 1992-ci il: General Polyakov bildirmishdir ki, 366-ci alayin 103 nefer ermeni herbichisi Dagliq Qarabagda qalmishdir. Le Mond qezeti (Paris), 14 mart 1992-ci il: Agdamda olan xarici jurnalistler, Xocalida oldurulmush qadin ve ushaqlar arasinda skalplari goturulmush, dirnaqlari chixardilmish 3 neferi gormushler. Bu azerbaycanlilarin tebligati deyil, bu realliqdir. Эzvestiya (Moskva), 13 mart 1992-ci il: Mayor Leonid Kravets: Men shexsen tepede yuze yaxin meyid gordum. Bir oglanin bashi yox idi. Her terefde xususi qeddarliqla oldurulmush qadin, ushaq, qocalar gorunurdu. Valer aktuel jurnali (Paris), 14 mart 1992-ci il: Bu "muxtar regionda" ermeni silahli desteleri Yaxin SHerqden chixmishlarla birlikde muasir texnikaya, o cumleden vertolyotlara malikdirler. ASALA-nin Suriya ve Livanda herbi dushergeleri ve silah anbarlari vardir. Ermeniler yuzden artiq muselman kendlerinde qirginlar torederek Qarabagdaki azerbaycanlilari mehv etmishler. R. Patrik, Эngilterenin "Fant men nyus" teleshirketinin jurnalisti (hadise yerinde olmushdur): Xocalidaki vehshilikllere dunya ictimaiyyetinin gozunde hech ne ile haqq qazandirmaq olmaz. "Memorial" huquqmudafie merkezinin hesabatindan: Xocali 1991-ci ilin payizindan ermeni silahli desteleri terefinden esasen blokadaya alinmishdi, Dagliq Qarabagdan daxili qoshunlar chixarilandan sonra ise tam blokadada idi. 1992-ci ilin yanvarindan Xocaliya elektrik enerjisi verilmirdi. Ehalinin bir hissesi sheheri terk etmishdi, ancaq Xocali icra hakimiyyetinin bashchisi E.Memmedovun tekidli muracietlerine baxmayaraq dinc ehalinin tam evakuasiyasa olunmamishdi. 1992-ci il fevralin 25-de Xocaliya ermeni silahli destelerinin hucumu bashlandi. Hucumun ishtirakchilari Hucumda zirehli texnikanin- zirehli mashinlarin, piyadalarin doyush mashinlarinin ve tanklarin desteyi ile Artsaxin Milli Azadliq Ordusunun (AMAO) hisseleri ishtirak edirdi. Sovet Ordusunun 366-ci alayinin herbichilerinin ishtiraki Teqriben butun Xocali qachqinlarinin soylediklerine gore shehere hucumda 366-ci alayinin herbichilerinin ishtirak edirdi, hetta onlardan bezileri shehere de girmishler. Hucumun gedishati Xocali fevralin 25-de saat 23-den toplardan ateshe tutulmaga bashlanmishdir. Эlk novbede yashayish massivinde yerleshen kazarma ve mudafie noqteleri dagidilmishdi. Piyada hisseler shehere fevralin 26-i saat 1-4 arasi girmishdir. Sonuncu mudafie noqtesi saat 7-de mehv edilmishdir. SHeherin gulleborani neticesinde dinc ehalinin mueyyenleshdirilmemish miqdarda emlaki dagilmishdir. Ehalinin chixmasi uchun azad dehliz Agdam ve Bakida Memorialin mushahidechileri Xocaliya hucum zamani sheheri terk etmish 60 neferle sorgu-sual etmishler. Sorushulanlardan ancaq biri soylemishdir ki, dehliz barede melumati olmushdur. Azad dehlizle qachan ehali Azerbaycanin Agdam rayonuna qovushan erazide gulleleye tutulmushdur ve neticede coxlu sayda insan helak olmushdur. SHeherde qalmish ehalinin muqedderati SHeher ermeni silahli desteleri terefinden zebt edilende orada 300 dinc ehali, o cumleden 86 mesheti-turku qalmishdi. Her iki terefden alinmish melumata esasen, 1992-ci il martin 3-ne Azerbaycan terefine 700-den artiq sheherde ve Agdam yolunda esir goturulmush Xocali sakini tehvil verilmishdir. Onlarin esas hissesini qadinlar ve ushaqlar teshkil edirdi. Esir dushmush ehali ve Xocali mudafiechilerinin saxlanilma sheraiti Muveqqeti saxlanilma izolyatorunu reisi mayor Xachaturyan hetta bir neche deqiqetilik teklikde danishmaga icaze vermedi. Tesadufen bir defe bele sohbet etmek mumkun oldu. Xocali sakinlerinin emlaki SHeherden qachan Xocali sakinleri hetta zeruri eshyalari bele goture bilmemishdiler. Ermeni silahli quvvelerinin Xocalidan chixardiqlari sakinler de emlaklarindan hech ne goturmemishdiler. Memorialin mushahidechileri sheherde azgin, hech ne ile qarshisi alinmayan soygunchulugun shahidi olmushlar. SHeherde qalan emlak Stepanakert ve yaxinliqdaki yashayish menteqelerinin ehalisi terefinden dashinirdi. CHox evlerin darvazalarinda onlarin yeni sahiblerinin adlari yazilmishdir. Alinmish melumatlarin qiymetlendirilmesi Xocalinin zebt olunmasi uzre heyata kechirilmish herbi emeliyyat zamani sheherin dinc ehalisine qarchi kutlevi zorakiliq toredilmishdir. Azad dehliz barede melumat Xocalinin ehalisinin choxuna chatdirilmamishdir. Azad dehliz ve onun yaxinligindaki erazide dinc ehalinin kutlevi qirginina hec bir cehdle haqq qazandirmaq olmaz. Xocaliya hucumda Musteqil Dovletler Birliyinin ordusuna mexsus olan 366-ci motoatici alayin herbichileri ishtirak etmishdir. Memorial huquqmudafie merkezi tesdiq edir ki, Xocaliya hucum zamani ermeni silahli destelerinin dinc ehaliye qarshi hereketleri Cenevre konvensiyasina, hemchinin Umumdunya Эnsan Haqqlari Beyannamesinin (BMT-nin Bash Assambleyasi 10.12.1948-ci ilde qebul etmishdir) ashagidaki maddelerine kobud qaydada ziddir: madde 2. Her bir shexs ? dilinden, ... dininden, ... milliyyetinden ? ve diger sebebden, ferq qoyulmadan bu Beyannamede tesbit olunmush butun huquq ve azadliqlara malik olmalidir. madde 3. Her kesin yashamaq, azadliq ve shexsi toxunalmazliq huququ vardir. madde 5. Эnsan leyaqetini alchaldan, insaniyyetlikden kenar ve qeddar hereketler qadagandir. madde 9. Ozbashina hebsler, saxlanilmalar ve ya qovulmalar qadagandir. madde 17. Her bir insanin emlaka malik olma huququ vardir ve insanin emlakdan ozbachina mehrum edilmesinin qadagandir. Silahli destlerin hereketleri Fovqelade veziyyetlerde ve herbi munaqisheler zamani qadinlarin ve ushaqlarin mudafiiesi Beyannamesine (BMT-nin Bash Assambleyasi 14.12.19748-cu ilde qebul etmishdir) kobud qaydada ziddir. 366-ci alay Xocali soyqiriminda 366-ci alayin rolunu xususi qeyd etmek lazimdir. Bu alay SHusha ve Xocalinin, Azerbaycanin kendlerinin ateshe tutulmasinda defelerle ishtirak etmishdir. Alaydan qachmish herbichilerin ifadeleri bu faktlari subut edir ve herbi hissenin shexsi heyetinin menevi durumu ve munasibetleri haqqinda tesevvur yaradir. 366-ci alayin tecili suretde Xankendiden chixarilmasi da bu alayin Xocali hadiselerinde ishtirakini subut edir. Herbi hisseni komana heyetinin meneviyyatsizligi o hedde chatmishdir ki, guya ehalinin muqavimeti ile rastlashdiqlarina gore alayin serbest chixarilmasini temin ede bilmediler. Bu meqsedle Gencede yerleshen desant diviziyasinin quvveleri celb edilmeli oldu. Ancaq bu quvveler gelenedek alayin 103 nefer, esasen ermenilerden ibaret olan ve qirginda ishtirak etmish herbichi emre tabe olmaqdan boyun qachiraraq Qarabagda qaldilar. Alayin komandanliginin cinayet sovdeleshmesi ve alayin chixarilmasina mesul olan diger shexslerin mesuliyyetsizliyi neticseinde herbi texnikanin bir hissesi, o cumleden zirehli texnika ermenilere tehvil verildi. Belelikle de gelecekde Azerbaycana qarshi cinayyetlerin toredilmesi, separatchiliq hereketlerinin davam etdirilmesine revac verildi. Bunun ozu de Xocali soyqiriminda birbasha ishtirakin subutudur! Ermeni silahli desteleri ve 366-ci motoatici alayin shexsi heyeti Azerbaycnin yashayish menteqelerinin ateshe tutulmasinda ishtirak etmish uzvleri Xocali sheherinde toredilmish vadalizmin esas cinayetkarlaridir. Xocali soyqiriminda ishtirak etmish ermenilerin ve onlarin komekchilerinin hereketleri insan haqlarinin kobud pozulmasi, beynelxalq huquqi aktlarin - Cenevre konvensiyasi, Umumdunya Эnsan Haqqlari Beyannamesi, vetendash ve siyasi huquqlar barede Beynelxaq Sazish, Fovqelade veziyyetlerde ve herbi munaqisheler zamani qadinlarin ve ushaqlarin mudafiiesi Beyannamesinin, heyasizcasina mehel qoyulmamasidir. Bu faciede hemchinin Azerbaycanin o vaxtki siyasi ve herbi rehberliyi de gunahkardir. Ayaz Mutellibov, Azerbaycanin prezidenti ve Ali Bash Komandan olaraq olkenin erazi butovluyunun, tehlukesizliyininn ve onun vehendashlarinin muhafizesinin teminatchisi kimi Qarabagda,o cumlede Xocalida bash veren hadiselerin qarshisinin alinmasi uchun zeruri olan tedbirleri gormemishdir. Olkenin ali vezifeli shexsi kimi Konstitusiya qaydasinin, erazi butovluyunun, insanlarin huquq ve azadliqlarinin mudafiesini temin ede bilmedi. Hetta qirgin bash verenden sonra, xalqin qezebinden qorxaraq aci heqiqeti bilmekden chekindiler ve ermeni silahli cinayetkarlin toretdikleri azginliqlarin heqiqi miqyasi barede melumatlar gizledildi. Tarix unutmayacaqdir Azerbaycan Milli Meclisi (Parlamenti) her il fevralin 26-ni "Xocali soyqirimi gunu" elan etmishdir. Her il fevralin 26-da saat 17.00-da Azerbaycan xalqi Xocali soyqiriminin qurbanlarinin xatiresini yad edir. Dogma yurdlarinda didergin dushmush ve Azerbaycanin 48 rayonuna sepelenmish Xocali sakinleri Dagliq Qarabag munaqishesinin edaletli helli, Ermenistanin Azerbaycana qarshi tecavuzunun def edilmesi, olkenin erazi butovluyunu berpa edilmesini umidi ile yashayirlar. Onlar dunya xalqlarina, dovletlerine, beynelxalq teshkilatlara haqq-edaleti ve heqiqeti mudafie etmek, Xocalida toredilmish terrorizm, etnik temizleme faktlarini pislemek barede muracietler edirler. Xocali soyqiriminin gunahkarlari, teshkilatchilari ve icrachilari layiqli cezalarina chatmalidirlar. Cinayet cezasiz qala bilmez. Teessuf ki, XX esrde genosid ve etnik temizleme hadiseleri bash vermish tarixi sehifeler olmushdur. Xocali faciesi onlarin sirasinda en dehshetlilerine aiddir. Hal-hazirda, bu hadiselerde her hansi shekilde ishtiraki olmush shexsler helelik oz vicdanlari qarshisinda cavabdehdirler, ancaq vaxt gelecekdir ki, onlar tarixin mehkemesi qarchisinda cavab vermeli olacaqlar. Tarix hesh neyi unutmur.